پیاده‌سازی مهندسی ارزش: مقایسه تحلیلی طرح ماورا با برنامه مومرا

 

مقدمه

مهندسی ارزش را می‌توان مدیریت عالیترین عوامل (اطلاعات) یک پروژه به‌سوی یک مطالعه خلاقانه با استفاده از قابلیت‌های کار تیمی در قالب یک برنامه کار منسجم، سریع‌الوصول و مؤثر در نظر گرفت. این روش بعنوان یک ضرورت در فعالیت‌های عمرانی در دنیا مطرح شده و بعنوان یک نیاز در ایران مورد توجه قرار گرفته است. در یک نگاه اجمالی به مسائل طرح‌های عمرانی چالش‌های اجرایی را می‌توان در قالب دو نوع ذیل مورد بررسی قرار داد:

چالش‌های راهبردی: شامل فشارهای سیاسی در اجرای پروژه‌ها، عدم امکان ارزیابی جامع طرح‌ها توسط کارفرما، ساختار پیچیده فعالیت‌های عمرانی در ایران و ضعف سیستم تخصیص اعتبارات.

 چالش‌های اجرایی: شامل مشکلات مختلف در مطالعات پروژه (از قبیل عدم انگیزه در طراحی براساس حداقل هزینه)، استانداردهای متعدد و یا کمبود آنها، عدم امکان بررسی کلان و فراتر از محدوده تمرکز، ضعف‌های اجرایی پروژه‌ها، افزایش هزینه‌ها و نبود انگیزه برای کاهش هزینه‌ها توسط مجریان.

 شکل (1)، عوامل اصلی تأخیر طرح‌های عمرانی که در گزارش نظارتی طرح‌های عمرانی سال 1381، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به آن اشاره شده است را نشان می‌دهد.

هر چند مهندسی ارزش را نمی‌توان راه حل تمامی مسائل فوق دانست، لیکن با پیاده‌سازی  این روش مدیریتی، ضمن ارائه راه حل‌های مقطعی و موضعی برای حل موردی چالش‌های گفته شده، می‌توان تسری تفکر ارزش‌گرا و استفاده از کار تیمی و روش‌های خلاقانه (به‌عنوان محورهای مهندسی ارزش) را انتظار داشت.

همچنین، نیاز روزافزون به روش مهندسی ارزش، استفاده از آن در پروژه‌های مختلف و تأثیرات مقطعی آن در کشور، موجب شده است که نگاه کلان و جامع‌نگر به این روش نمودی دو چندان ‌یابد. این دیدگاه را بایستی در قالب نهادینه‌شدن مهندسی ارزش، برای تدوام و انسجام آن، در سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی به‌صورت برنامه پیاده‌سازی مهندسی ارزش مورد بررسی و توجه قرار داد.

در این راستا اهداف ذیل در نهادینه‌سازی مهندسی ارزش مورد توجه قرار دارد:

–       گسترش تفکر ارزشی

–       سازماندهی حرکت ارزش

–       بسترسازی برای مهندسی ارزش

–       تربیت نیروهای مورد نیاز

–       افزایش ارزش پروژه‌ها

–       بومی‌سازی مهندسی ارزش

به این منظور آیتم‌های برنامه پیاده‌سازی مهندسی ارزش برای نهادینه کردن این فن‌آوری مدیریتی به شرح ذیل خواهد بود:

    انجام مطالعات مهندسی ارزش

    ایجاد آشنایی با روش‌ مهندسی ارزش در دست‌اندرکاران پروژه‌ها

    همراه‌کردن عوامل پروژه‌ها و ایجاد فضای مثبت اندیشی

    ایجاد سازمان و برنامه مهندسی ارزش در مجموعه‌ها

    استفاده از مهندسی ارزش در فعالیت‌های جاری

در ادامه به بررسی دو برنامه مومرا (عربستان) و ماورا (ایران) و ارزیابی نحوه اجرای آنها می‌پردازیم:

2-برنامه مومرا

 

2-1-پیشینه مهندسی ارزش در عربستان سعودی

اگرچه ظهورمهندسی ارزش در عربستان سعودی به سال 1975 برمی‌گردد، لیکن اولین سمینار آموزشی مهندسی ارزش در سال 1982 با هدف زمینه‌سازی برای به‌کارگیری در ابر پروژه‌ها[1]، برگزار شد.

همزمان با گسترش آشنایی با مهندسی‌ارزش، مراکز آموزشی مهم این کشور به این روش توجه ویژه‌ای نشان دادند. از جمله این فعالیت‌ها قرار گرفتن واحد درسی آموزش مهندسی ارزش، به عنوان بخشی از دوره کارشناسی ارشد مدیریت ساخت در دانشگاه شاه سعود (بزرگترین دانشگاه عربستان سعودی) از سال 1988بود.

سایر فعالیت‌های مرتبط عبارت‌ بودند از: برگزاری دوره‌های آموزشی مهندسی ‌ارزش در کمیته مهندسی، مؤسسه مدیریت عمومی و برخی شرکت‌های خصوصی فعال در زمینه مدیریت ساخت.

حاصل این تلاش‌ها برگزاری 137 سمینار و آموزش 2340 نفر تا سال 1998 و صرفه‌جویی میلیونها ریال سعودی تاکنون می‌باشد.

2-2- معرفی برنامه مومرا

وزارت امور شهری و روستایی (مومرا)[2] دومین وزارتخانه بزرگ عربستان پس از وزارت دفاع و امور هوایی است که مهندسی ارزش را در برنامه خود قرار داد. در سال 1995 دو نفر از اعضای پیشین وزارت دفاع، بخش مهندسی ارزش را در وزارت امور شهری و روستایی راه‌اندازی کردند و مدیران ارشد این وزارتخانه نسبت به کاربرد مهندسی ارزش به عنوان یک تکنیک قدرتمند ترغیب شدند. فاصله زمانی سال‌های 1995 تا 1998 برای اثبات شایستگی‌ روش مهندسی ارزش و پاسخ به انتقادات و تردیدها در این مورد کافی بود.

حاصل این موفقیت‌ها، اهتمام این وزارتخانه به پیاده‌سازی مهندسی‌ارزش در قالب یک برنامه آموزشی- اجرایی با عنوان برنامه مومرا بود. برنامه آموزشی مومرا در قالب یک برنامه 4 ماهه از فوریه سال 1998 با اهداف زیر شروع شد:

1-    آموزش اولیه مهندسی ارزش به اعضای تیم مهندسی ارزش در بخش مهندسی ارزش

2-    آموزش مهندسان زُبده بخش دولتی به ویژه مهندسان وزارت امور شهری و روستایی

3-    توسعه مفهوم مهندسی ارزش در آژانس‌های مهندسی و حرفه‌ای دولتی

2-3- روند اجرایی برنامه مومرا

اجزای اصلی برنامه مومرا را موارد زیر تشکیل می‌دادند:

الف) ثبت نام کاندیداها

ب) هسته اصلی برنامه

ج) نیروی آموزشی مهندسی ارزش

د) ارزیابی، توسعه و گسترش

ه) راهنمای برنامه آموزشی

الف) ثبت نام کاندیداها

 معیارهای پذیرش افراد برای آموزش در این برنامه عبارت بودند از:

1-    شهروند عربستان بودن

2-    داشتن حداقل مدرک کارشناسی در یک رشته مهندسی

3-    داشتن حداقل 5 سال سابقه (به ویژه در طراحی)

4-    توانایی زبان انگلیسی خوب

5-    پذیرش در مصاحبه حضوری

ب)هسته اصلی برنامه

هسته اصلی برنامه مومرا شامل دو بخش زیر بود:

1- سمینارهای آموزشی شامل:

o      دوره 3 روزه (24 ساعته)، «معرفی مهندسی ارزش»

o      سمینار جانبی 3 روزه (24 ساعته)

2- پروژه‌های مهندسی ارزش: که شامل دو پروژه متوسط و بزرگ برای بررسی به صورت آموزشی بود.

ج)نیروی آموزشی مهندسی ارزش

 تیم آموزشی مهندسی ارزش مومرا از بین متخصصان با توانایی بالا و به ترتیب زیر انتخاب شدند:

د) ارزیابی، توسعه و گسترش

روش‌های خاصی برای ارزیابی آموزش‌جویان طراحی شده بود. بعضی از آنها عبارتند از: آزمون‌ها، تکالیف و یک فعالیت مستمر.

هر آموزش‌جو، پس از پایان هر فاز یک گزارش ماهانه می‌نوشت. دیگر معیارهای ارزیابی شامل کارایی، روحیه کار تیمی، مدیریت زمان، جدیت، قابلیت اطمینان و وجدان کاری می‌شدند. پس از پایان 4 ماه یک گزارش دقیق از فعالیت‌های هرکدام از شرکت‌کنندگان نوشته شد و برای بحث به بخش مهندسی ارزش فرستاده شد.

ه) راهنمای برنامه آموزشی

علاوه بر آموزش نیروها، تیم برنامه مومرا، یک راهنمای مهندسی ‌ارزش منتشر کرد تا مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد. دیاگرام تحلیل کارکرد این برنامه در شکل2 آمده است.

 

 

3- برنامه ماورا

 

3-1- پیشینه مهندسی ارزش در ایران

سال 1378 مقارن با برگزاری اولین سمینارها و سخنرانی‌ها در زمینه مهندسی ارزش در ایران بود. مهمترین واقعه این سال تصویب قانون اعمال مهندسی ارزش در بند «ج» ماده 61 قانون برنامه سوم بود. در سال 1379 فعالیت‌های پیگیرانه برخی از علاقمندان به مهندسی ارزش، به برگزاری 2 همایش مهندسی ارزش در زمینه طرح‌های عمرانی منجر گردید و دستور العمل ارجاع کار به واحدهای مهندسی ارزش در این سال ابلاغ گردید. سال 1380 همایش‌های مهندسی ارزش با برپایی یک همایش در صنعت نفت و برگزاری اولین سمینار ملی مهندسی ارزش در دانشگاه صنعتی امیرکبیر ادامه یافت. در این سال کمیته مهندسی ارزش در وزارت راه و ترابری تشکیل شده و تیم مهندسی ارزش در چند شرکت مشاوره و پیمانکاری تشکیل شد. در تاریخ 16/9/81 اولین مجمع عمومی انجمن مهندسی ارزش ایران تشکیل شده و اساسنامه انجمن به تصویب رسید. تعداد اعضای این انجمن تا اردیبهشت ماه 1383 به 172 عضو پیوسته, 72 عضو وابسته, 114 عضو دانشجویی و 23 عضو حقوقی رسید. در سال 1382 در برنامه چهارم توسعه اعمال مهندسی ارزش به تصویب رسید و در مهرماه 1383 سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی شرح خدمات پیشهاد تغییر به روش مهندسی ارزش [3] و قوانین انگیزشی پیمانکاران را ابلاغ نمود.

تحلیلی کلی از وضعیت مهندسی ارزش در ایران نشان می‌دهد که شروع مهندسی ارزش در ایران قرین با حمایت‌های بخش‌هایی از دولت و همراهی دانشگاه‌های مهم کشور (عمدتاً در بخش‌های عمرانی) بوده است، هر چند تداوم توسعه حرکت مهندسی ‌ارزش در ایران در چند سال گذشته با فراز و نشیب‌هایی مواجه گشته ‌است، لیکن آینده این مفهوم با توجه به عنایات خاص برخی نهادهای دولتی و خصوصی روشن ارزیابی می‌گردد.

3-2- معرفی طرح ماورا

طرح پیاده‌سازی مهندسی ارزش به منظور نهادینه‌کردن مهندسی ارزش در وزارت راه و ترابری ایران (با عنوان ماورا) از سال 1383 و با یک برنامه 2 ساله با اهداف زیر شروع گردید:

§       انتقال فن و روش مهندسی ارزش در مدت 2 سال و استقرار در سالهای بعد

§    افزایش سطح عملکرد و نیز کارکردهای پروژه‌های وزارت راه و ترابری و همچنین بهبود کیفیت آنها

§       کاهش هزینه یا زمان اجرای پروژه‌های وزارت راه و ترابری

§       انجام فرآیند مهندسی ارزش برای پروژه‌های با هزینه بیشتر از 100 میلیارد ریال

§       تهیه و بهنگام‌سازی آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها در سه سطح عمومی، تخصصی و چارچوبی برای پیاده‌سازی مهندسی ارزش و اجرای آن

§       ایجاد فرهنگ مهندسی ارزش در 1000 نفر از مدیران، کارشناسان و ذینفعان وزارت راه و ترابری

§    ایجاد 5 واحد خدماتی مهندسی ارزش ارزش برای انجام مهندسی ارزش در پروژه‌های وزارت راه و ترابری

فعالیت‌های این طرح را می‌توان به دو دسته فعالیت‌های اجرایی و پشتیبانی با اهداف زیرتقسیم کرد:

 فعالیت‌های پشتیبانی: به جهت فراهم‌کردن بستر اجرا و تداوم آن.

فعالیت‌های اجرایی: برای اجرایی شدن مهندسی ارزش و ملزومات آن.

 در حرکت پشتیبانی به مقوله‌های فرهنگ‌سازی، مسائل حقوقی و ارزیابی برنامه پرداخته شده و در حرکت اجرایی بر مقوله‌های آموزش و انجام مهندسی ارزش تمرکز شده است

 

3-3- برنامه کار ماورا

برنامه‌کار ماورا در قالب اهداف و فعالیتهای گفته شده به شرح ذیل تدوین گردیده است:

الف) برنامه اجرایی- آموزش: به منظور ایجاد مهندسان آموزش دیده مهندسی ارزش در تخصص‌های مختلف برنامه‌های اجرایی به شرح جدول2 در طرح ماورا در نظر گرفته‌ شده است.

چرخه آموزشی ارزشجویان برنامه ماورا به صورت شکل (3) می‌باشد.

شکل (3) چرخه آموزشی ماورا

ب) برنامه اجرایی- مطالعات مهندسی ارزش: جهت تکمیل برنامه‌های آموزشی با انجام مطالعات مهندسی ارزش آموزشی و واقعی ضمن کمک به آموزش ارزشجویان، زمینه برای آشنایی آنها با پروژه‌های واقعی مهندسی ارزش فراهم گردید.

ج) برنامه پشتیبانی- فرهنگ‌سازی: به جهت گسترش فرهنگ و تفکر ارزشی با ارائه اهداف و نتایج برنامه‌ها و همراه‌کردن مدیران و کارشناسان برنامه فرهنگ سازی در مجموعه برنامه‌های ماورا درنظر گرفته شد.

د) برنامه پشتیبانی- تحقیقات: به جهت فراهم کردن بسترهای مناسب برنامه‌ها و مطالعات مهندسی ارزش و ارزیابی فعالیت‌های انجام شده و در حال انجام بخش تحقیقات مهندسی ارزش به عنوان بخشی از اندیشگاه مهندسی ارزش شرکت مشاور طرح در نظر گرفته شد.

3-4-ستاد ماورا: ستاد برنامه ماورا از پنج بخش(شامل بخش‌های تحقیقات، مطالعات، کادرسازی، فرهنگ‌سازی و کنتل پروژه) تشکیل شده است و دو مدیر پروژه مجری سیاست‌های شورای عالی و کمیته سیاست‌گذاری می‌باشند.

 

نتیجه‌گیری (مقایسه تحلیلی ماورا و مومرا)

اجرای موفقیت‌آمیز هر دو برنامه ماورا و مومرا حاکی از اثرگذاری فرایند پیاده‌سازی مهندسی ارزش است که مقایسه این دو برنامه می‌تواند دید مناسبی جهت بهبود کارهای آینده به مجریان طرح‌های پیاده‌سازی بدهد. در اینجا به ذکر چند مورد از تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو برنامه می‌پردازیم:

1-  برنامه مومرا یک برنامه 4 ماهه پیاده‌سازی بوده که در مقایسه با برنامه 2 ساله ماورا از آیتم‌های کمتری از پیاده‌سازی برخوردار می‌باشد.

2-  برنامه ماورا در وزارتخانه راه و ترابری ایران و برنامه مومرا در وزارتخانه امور شهری و روستایی عربستان سعودی اجرا شده که شباهت این دو وزارتخانه به لحاظ ماهیت کارهای انجام شده (عمدتاً عمرانی) قابل تأمل است.

3-  فاصله زمانی بین اجرای برنامه ماورا و مومرا (سال‌های 1998 تا 2004) سال‌های مناسبی برای شناخته شدن مهندسی ارزش در خاورمیانه بوده است، که پختگی و جامعیت برنامه ماورا به نسبت مومرا را می‌توان از این منظر مورد توجه قرار داد.

4-  در برنامه مومرا عمدتاً به آموزش و اندکی به موارد دیگر پیاده‌سازی (تنها نوشتن دستنامه) توجه شده، در حالیکه تنوع فعالیت‌های پیاده‌سازی ماورا اعم از فعالیت‌های پشتیبانی و اجرایی تمامی آیتم‌های یک برنامه پیاده‌سازی کامل مورد توجه قرار گرفته است.

5-  مقایسه نیروی آموزش و پژوهشی دو طرح ماورا و مومرا نشان می‌دهد که از نظر میزان تحصیلات میانگین تحصیلات نیروی آموزش ماورا بالاتر از عوامل طرح مومرا بوده ولی از نظر داشتن مدارک تخصصی مهندسی ارزش مومرا در مقام بالاتری قرار دارد (سه دارنده مدرک CVS در طرح مومرا) لیکن استفاده از تجربه راهبران تیم‌های مهندسی ارزش در ماورا قابل توجه است.

6-  تنوع دوره‌های آموزشی ماورا (دوره‌های آشنایی- نظری- کوتاه مدت- میان مدت- بلند مدت) در مقایسه با دوره‌های مومرا (دوره سه روزه- سمینار 3 روزه-پروژه مهندسی ارزش) نشان از گستردگی بیشتر طرح ماورا می‌باشد.

7-  معیارهای پذیرش در هر دو برنامه ماورا و مومرا نسبتاً شبیه به هم بوده و تفاوت عمده این دو وجود مصاحبه حضوری در معیارهای پذیرش طرح مومرا می‌باشد.

8-  مقایسه تعداد آموزش‌جویان دو طرح نشان می‌دهد که طرح ماورا تعداد بسیار بیشتری (1000 نفر ) را نسبتاً به طرح مومرا پوشش داده است و به نوعی بجای مصاحبه حضوری، افراد علاقمند را با این سمینارها مورد شناسایی قرار داده است.

9-  به نظر می‌رسد روند مرحله به مرحله ارزیابی طرح ماورا نسبت به نوع ارزیابی طرح مومرا، انگیزه‌ بیشتری را برای تیم جهت ارتقا فراهم می‌سازد.

10-   به طور کلی به  نظر می‌رسد با توجه به بومی بودن نیروهای آموزش و همچنین توان تخصصی نیروهای متخصص ایرانی و نیز تعداد بالای افراد تحت پوشش طرح ماورا می‌توان نوید پیشتازی ایران در مهندسی ارزش خاورمیانه را داد. اگر چه عربستان آغاز کننده آن بوده است. [66]

اگر چه روند دو طرح با یکدیگر تفاوت‌هایی دارد، لیکن استفاده از تجربیات هر دو کشور ایران و عربستان به عنوان دو کشور مهم خاورمیانه‌ای در حال توسعه در پیاده‌سازی مهندسی ارزش می‌تواند راهکارهای مناسبی را جهت پیاده‌سازی موفق مهندسی ارزش در سایر کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای خاورمیانه (به دلیل شباهت‌های فرهنگی) ارائه دهد.

 

منابع و مآخذ

1-     معاونت امورفنی یازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، «گزارش نظارتی پروژه‌های عمرانی ملی»، سال 1382 و 1383

2-Dr.Emad W.Shublag, “Value Engineering in Saudi Arabia with a Particular Reference to MOMRAs Program”, SAVE proceeding 1998

3-Value-Based Team Design Decision Making Stephan J.Kirk &Richard G.Hobbs, 2004, The American Institute of Architects

4- Penny.C,The Institution of Civil engineering Guide & Experience, Briefing Value Management, London,2001

5-“VALUE ENGINEERING IN SAUDI ARABIA; Overview & Applications in Publish and Private Sectors”, SAVE Proceeding

6- مهدی روانشادنیا، «ارزیابی امکان تدوین سیستم اولویت‌بندی طرح‌های عمرانی با استفاده از مهندسی ارزش»، اولین کنفرانس بین‌المللی مدیریت پروژه، تهران، 1383

7-مهندسان مشاور کریت کارا، کتاب کار جامع مهندسی ارزش،1383

8- مصطفی بروجردی،طرح پیاده‌سازی مهندسی ارزش در وزارت راه و ترابری، نشریه ماورا، شماره1

8-ستاد طرح ماورا، دفترچه شرح خدمات طرح ماورا