مدیریت منابع آب
هدررفت 180 میلیارد دلار آب در برابر 56میلیارد دلار صادرات نفتی
دکتر بهرام شکوری
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی ایران
یکی از اصلی‌ترین موضوعات روز دنیا در سال‌های اخیر، بحران آب بوده است. کشور ما نیز در این سال‌ها به علت کاهش حجم بارش‌های سالانه و افت شدید ذخایر آبی با این بحران مواجه شده و در حال حاضر شرایط به‌گونه‌ای است که ایران روی کمربند خشکسالی 30 تا 50 ساله قرار دارد.
طبق آمارهای اعلام‌شده از سوی وزارت نیرو در سال‌های متمادی، سالانه به‌طور میانگین 120 میلیارد مترمکعب بارش در کشور داریم که تنها از 93 تا 96 میلیارد مترمکعب آن استفاده می‌شود. بیش از 92درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی، حدود 6درصد در بخش شرب و مصارف خانگی و نزدیک به 2درصد نیز در بخش صنعت مصرف می‌شود. در بخش‌های کشاورزی و مصارف آشامیدنی، اتلاف آب به دلیل سهم بیشتر از کل آب مصرفی کشور و نبود زیرساخت‌های مناسب بسیار زیاد و قابل‌تامل است. بخش کشاورزی نقش حیاتی در اقتصاد ملی ایران دارد؛ به‌طوری‌که حدود 18درصد تولید ناخالص داخلی، 8/ 16 درصد اشتغال، تامین بیش از 85درصد غذای جامعه، 25درصد صادرات غیرنفتی و 90درصد مواد اولیه مورد مصرف در صنعت را این بخش فراهم می‌کند. از کل 164 میلیون هکتار اراضی کشور، 8/ 18 میلیون هکتار مورد بهره‌برداری درزمینه کشاورزی قرارگرفته است که 8 میلیون هکتار آن به‌صورت آبی و 3/ 6 میلیون هکتار به‌صورت دیم و بقیه به‌صورت آیش آبی و دیم کشت می‌شود و این میزان مساحت، مصرف‌کننده 92درصد از آب ایران است.
نرم جهانی مصرف آب در بخش کشاورزی بین 70تا 75 درصد است و ایران ازنظر مصرف آب در بخش کشاورزی به علل مختلف که اهم آن تکیه‌بر کشاورزی سنتی و روش غرقابی است، درصد بالایی را به خود اختصاص داده که حدود 92درصد از مصرف کل منابع آبی را شامل می‌شود و در شرایط کمبود آب و پیش‌بینی‌های انجام‌شده مبنی بر سال‌های خشکسالی پیش‌رو، این مقدار مصرف، نیازمند بازنگری، اصلاح الگو و در صورت نیاز تغییر محصول مورد کشت است. میزان هدر رفت آب بخش کشاورزی در ایران 70درصد است، یعنی از 86 میلیارد مترمکعب آب استفاده‌شده در این بخش حدود 60 میلیارد مترمکعب آن هدر می‌رود. این مقدار بیش از 10 برابر سد کرخه (بزرگ‌ترین سد کشور) است. 80 درصد اتلاف منابع آبی کشاورزی به علت عدم استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته آبیاری است و می‌توان با تغییر نگرش و اصلاح سیستم آبیاری، بخشی از این هدر رفت عظیم را به چرخه تولید و استفاده برگرداند. آمریکا، آلمان و ژاپن در دوره گذار از کشاورزی سنتی به صنعتی در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت ده‌ها میلیارد دلار در این بخش هزینه کردند. ایران نیز باید در این مورد قدمی اساسی بردارد و با کمک به اصلاح زیرساخت‌ها شرایط استفاده درست از آب را فراهم کند. مساله دیگر در مورد هدر رفت آب بخش کشاورزی، بهره‌وری آب در این سیستم است.
در ایران مقدار بهره‌وری آب کشاورزی به‌طور متوسط 35درصد است، ولی در کشورهای توسعه‌یافته این مقدار 65درصد و برای کشورهای درحال‌توسعه 45درصد است. روش آبیاری تاثیر بسزایی در افزایش راندمان و بهره‌وری آبیاری دارد به‌طوری‌که با حرکت از آبیاری سنتی غرقابی به سمت آبیاری قطره‌ای این بهره‌وری از 30 تا 50درصد در روش ثقلی به 80 تا90درصد در روش آبیاری قطره‌ای افزایش می‌یابد. بخش دیگر هدررفت آب کشاورزی در مسیر انتقال آب به مزارع است که پیشنهاد می‌شود سیستم آب‌رسانی و آبیاری این بخش مورد بازنگری و تغییر قرار گیرد. این امر مستلزم صرف هزینه زیادی است، اما این هزینه در برابر بحران پیش رو و دیگر مخارج کشور جز ضروریات است. بخش عظیمی از اراضی تحت‌کشت ایران، به‌صورت آبی‌کشت می‌شود. اگر هزینه نصب و خدمات تجهیزات آبیاری قطره‌ای را متوسط 10میلیون تومان برای هر هکتار زمین در نظر بگیریم و آن را روی اراضی تحت کشت آبی اعمال کنیم نیازمند حدود 23 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این بخش هستیم. این در حالی است که با احتساب ارزش هر مترمکعب آب معادل سه دلار(بهای آب در بخش صنعت)، سالانه حدود60 میلیارد مترمکعب آب به ارزش 180 میلیارد دلار در کشور هدر می‌رود. جالب است بدانیم که درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز کشور که مبنای اقتصاد ماست در سال 1392 معادل 3/ 56 میلیارد دلار بوده است و در کنار آن هرساله شاهد اتلاف بیش از سه برابری این درآمد، در این نعمت الهی هستیم.
پس هزینه سرمایه‌گذاری برای تعویض سیستم آبیاری کشاورزی در مقابل هزینه آبی که هرساله تلف می‌شود ناچیز است و در بحران آبی کشور، اقدام به این سرمایه‌گذاری جز اولویت‌های مهم ملی باید قرار گیرد. با توجه به مسائل ذکرشده باید راهکارهای اساسی درزمینه اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی ارائه شود، اما مساله مهم دیگر که توجه به آن حائز اهمیت است، مقدار کل آب موردنیاز برای تولید هر محصول از مرحله کاشت تا برداشت است که آن را آب مجازی می‌نامند، و با توجه به شرایط کمبود آب کشور و وضعیت اقتصادی امروز باید بسیار دقیق و موشکافانه بررسی شود. آب مجازی به معنای مقدار آبی است که یک کالا یا محصول کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. به‌عنوان‌مثال مقدار آب مجازی برای گندم متوسط 1300 لیتر به ازای هر یک کیلوگرم است.
ایران به لحاظ شرایط جغرافیایی و اقلیمی متفاوت، تنوع زیادی درزمینه پرورش انواع محصولات کشاورزی دارد. به‌طور خلاصه برای بررسی بیشتر، 9 محصول کشاورزی که به ترتیب دارای رتبه بالای صادراتی در سه‌ماه نخست سال 1393 بوده‌اند به همراه مقدار آب مجازی هرکدام و ارزش وزنی و دلاری حاصل از صادرات آنها در جدول آورده شده است. به‌منظور ملموس‌تر شدن هزینه آب مصرف‌شده برای پرورش این مقدار از محصولات صادراتی، در محاسبات انجام‌شده آب‌بهای کشاورزی معادل آب‌بهای بخش صنعت یعنی سه دلار به ازای هر مترمکعب در نظر گرفته‌شده است و هزینه تمام‌شده هر محصول به ازای یک کیلوگرم وزن آن به دلار محاسبه‌شده است. همان‌طور که در جدول فوق مشاهده می‌شود رتبه اول صادرات محصولات کشاورزی مربوط به صادرات هندوانه است که مصرف آب برای پرورش آن در ایران به نسبت نرم جهانی حدود 60 لیتر بیشتر است.
در مورد برخی دیگر از محصولات نیز مصرف آب در ایران بیش از نرم جهانی است و این سوال پیش می‌آید که باوجود مصرف بیشتر، آیا پرورش این محصولات مقرون‌به‌صرفه است و در صورت اجبار به تولید به علل مختلف ملی و سیاسی آیا با توجه به درآمد ارزی کم حاصل از صادرات آنها، بازهم باید در راستای افزایش صادرات آنها گام برداشت یا می‌توان حداقل صادرات آنها را کم یا حذف کرد؟ همچنین باید این نکته را نیز لحاظ کرد که هزینه اعمال‌شده برای پرورش این محصولات از درآمد ارزی حاصل از آنها بسیار بیشتر است. با صرف‌نظر از دیگر هزینه‌های بخش کشاورزی و محاسبه هزینه آب مصرفی به‌عنوان تنها عامل موثر در قیمت تمام‌شده مطابق ستون‌های 7و8 جدول، مشاهده می‌شود قیمت تمام‌شده بسیار بیشتر از قیمت نهایی فروش هر محصول بوده است و این امر نشان می‌دهد در پرورش این محصولات درآمد حاصل از صادرات حتی توان پوشش دادن هزینه آب مصرف‌شده را هم ندارد چه رسد به سایر هزینه‌هایی که کشاورز در مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول انجام می‌دهد، اما این نگرش به هزینه‌های بخش کشاورزی جدید است و این هزینه‌ها برای کشاورز و دولت از نظر پنهان است، چراکه در حال حاضر کشاورز، آب را نه به بهای اصلی آن‌که حدود 3 دلار در هر مترمکعب است، بلکه با قیمتی حدود 50 تومان (014/ 0 دلار) به ازای هر مترمکعب استفاده می‌کند و با این قیمت بهای آب در قیمت تمام‌شده بسیار ناچیز است. بنا به ملاحظات سیاسی و وضعیت اقتصادی کشور، تصمیم‌گیری درخصوص عدم کاشت چنین محصولاتی بسیار مشکل است. اما می‌توان تولید را با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه و مزیت رقابتی محصول داخلی در بازار جهانی تنها به محصولاتی اختصاص داد که هم مصرف‌آب کمتری داشته باشند و هم ارزش اقتصادی بیشتری را تولید کنند.
با توجه به آمارهای ارائه‌شده و حجم عظیم هدر رفت آب در بخش کشاورزی راهکارهای زیر برای کاهش مصرف آب این بخش و افزایش بهره‌وری آن پیشنهاد می‌شود:
1- بیش از 70درصد آب بخش کشاورزی هدر می‌رود و بخش زیادی از این هدر رفت در مسیر انتقال آب به مزارع است پیشنهاد می‌شود سیستم آب‌رسانی و آبیاری این بخش بازنگری و تغییر یابد. این امر مستلزم صرف هزینه زیادی است، اما این هزینه در برابر بحران پیش رو و دیگر مخارج کشور جزو ضروریات است.
2- استفاده از روش آبیاری قطره‌ای به علت بهره‌وری بالای آن، مصرف آب را به یک‌پنجم کاهش می‌دهد.
3- با تسطیح اراضی کشاورزی می‌توان مصرف آب را حداقل بین 10 تا 15 درصد کاهش داد.
4- جایابی مناسب برای محصولات کشاورزی برحسب توان پرورش هر محصول در هر منطقه با در نظر گرفتن مصرف کمترین مقدار آب مجازی. به‌عنوان‌مثال کاشت گندم در اکثر استان‌های کشور وجود دارد، اما در استان قزوین آب کمتری نسبت به سایر استان‌ها برای آن مصرف می‌شود پس اولویت کشت گندم را می‌توان در استان قزوین قرار داد و خوزستان را که مصرف آب بالایی در پرورش گندم دارد تشویق به پرورش گوجه‌فرنگی کرد که در آن از آب کمتری نسبت به دیگر استان‌ها استفاده می‌کند. همچنین می‌توان پرورش برنج را در انحصار مناطق آبخیز شمالی و حوزه‌های رودخانه‌های کشور قرارداد و نه در استان اصفهان که با کمبود آب مواجه است و کشاورزان آن را در حرکت به سمت پرورش محصولی سازگار با شرایط اقلیمی منطقه حمایت و تشویق کرد.
5- ایران در پرورش برخی محصولات مانند زعفران دارای مزیت رقابتی جهانی است؛ همچنین این محصول مصرف آب کمی نسبت به ارزش‌افزوده‌ای که ایجاد می‌کند، دارد؛ بنابراین باید پرورش آن را گسترش و حتی جایگزین برخی محصولات آب‌بر کرد.
6- با توجه به ارزآوری بیشتر محصولاتی مانند پسته، باید توجه بیشتری به پرورش آنها داشت و در مقابل از پرورش و صادرات محصولات آب بری نظیر هندوانه کم کرد.
7- حذف واسطه‌های زیاد بین تولیدکننده و مصرف‌کننده که سبب کاهش قیمت خرید محصول و افزایش سود تولیدکننده می‌شود و در نتیجه تمایل تولیدکننده به تعویض و تغییر سیستم آبیاری بیشتر شده و این امر هم به نفع تولیدکننده بوده و هم کاهش مصرف آب را در پی خواهد داشت.
نقل از دنیای اقتصاد