سازه و زلزله
ساختمان سازی در ایران : طراحی با معیارها سختگیرانه اجرای سهل گیرانه
ایران در منطقه زلزله‌خیزی قرار دارد و در این میان گویا دست تقدیری در کار بوده تا ابرشهرهای ایران درست در بدترین جای ممکن ساخته شوند.
به گزارش جام جم تهران به عنوان پایتخت یک کشور ۷۷ میلیونی تاکنون میزبان خونگرمی بوده که 12.5 میلیون شهروند را اسکان داده، اما اگر روزی گسل های این شهر تاریخی و البته پرجمعیت فعال شود، آیا باز هم تهران میزبان خوبی خواهد بود؟ پاسخ این پرسش و نگرانی از مقاومت سازه های تهران در برابر زلزله، کارشناسان و شهروندان زیادی را نگران کرده است. به عقیده بسیاری از کارشناسان این حوزه شاید نتوان زلزله را پیش بینی کرد، اما پیشگیری از تلفات و خسارات امکان پذیر است. اولین قدم برای پیشگیری از عواقب ناشی از لرزش شدید و ناگهانی زمین در کلانشهرهای ایران مانند تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز شهرسازی اصولی و مقاوم در برابر بارهای جانبی زلزله است. به همین دلیل مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سال ۱۳۶۷، آیین نامه طراحی ساختمان ها دربرابر زلزله را که به آیین نامه ۲۸۰۰ شهرت یافته تدوین کرد. این آیین نامه که به اصول اصلی محاسبات ساختمان ها در برابر بارهای جانبی زلزله اشاره می کند، هر چهار سال یک بار توسط این مرکز ویرایش می شود. در این آیین نامه آمده است که ساختمان ها با توجه به اهمیتشان موظف به رعایت محاسبات ویژه ای هستند. به نظر می رسد با توجه به زمان تدوین آیین نامه، دست کم ساختمان هایی که از سال ۱۳۶۷ به بعد ساخته شده اند، باید در برابر بارهای جانبی زلزله مقاوم باشند، اما آیا واقعا ساختمان های ساخته شده در شهرهای زلزله خیز ایران مقاومت لازم را دارند یا با لرزشی خفیف فرومی ریزند؟
طراحی عالی، اجرای بی دقت
کارشناسان این حوزه معتقدند از تاریخ تصویب آیین نامه ۲۸۰۰ تمام مهندسان محاسب موظف شدند، ساختمان ها را در برابر نیروهای وارده از زلزله مقاوم کنند و این کار هم در محاسبات انجام می شود، اما اشکال عمده به اجرا بازمی گردد. یعنی هرچند طراحی ساختمان ها براساس مفروضات علمی دقیق انجام می شود، ولی دقت، توجه و وسواس برای اجرای نقشه و ضوابط وجود ندارد. به گفته یکی از مهندسان باسابقه و قدیمی، آنچه در تهران، نگرانی ها را افزایش می دهد این است که اجراکنندگان، مجریان و مهندسان ناظر دقت لازم را در اجرای ضوابط و مشخصات ندارند. ساختمان های تهران مطابق نقشه های مهندسان محاسب و ضوابط آیین نامه ساخته نشده و این موضوع هم زمانی چهره زشت خود را نمایان می کند که اتفاقی مانند زلزله رخ دهد.
با توجه به وجود قانونی که همه را موظف به ساخت وساز ایمن می کند، جای خالی حلقه گمشده ای به نام ضمانت اجرایی آیین نامه ۲۸۰۰ بشدت احساس می شود. طبق قوانین سازمان نظام مهندسی در هر ساختمان در حال ساخت، دو شخصیت حقوقی شامل مجری و مهندس ناظر وجود دارد که به شهرداری تعهد می دهند ساختمان را به بهترین نحو بسازند. مهندس ناظر با توجه به متراژ، ارتفاع و اهمیت ساختمان توسط سازمان نظام مهندسی انتخاب می شود. مجری طرح نیز از سوی سازنده یا کارفرما مسئولیت ساخت را به عهده می گیرد. تعهد حرفه ای این دو شخصیت حقوقی که نقش اصلی را در اجرای کار بازی می کنند، در بسیاری از ساخت وسازهای فعلی مناقشه برانگیز است.
برای مثال بسیار دیده می شود که مهندس ناظر در مراحل حساس ساخت مانند بتن ریزی و... که حضور و نظارت او اهمیت ویژه ای دارد، در محل حاضر نیست و پس از اجرای کار فقط برگه های مربوط را امضا می کند. مهندس امیرحسین انشاری، مدیر بخش ارجاع کار نظارت سازمان نظام مهندسی ضمن رد این مساله در پاسخ به جام جم می گوید: «در تبصره ۷، ماده ۱۰۰ شهرداری درباره حضور مهندس ناظر به اشتباه واژه مستمر قید شده و بر همین اساس نظارت را به نظارت مستمر، مرحله ای و زمانی تقسیم می کنند، اما نظارت به گونه ای که مهندس ناظر ۲۴ساعته یا هشت ساعت کاری در کارگاه باشد، صحیح نیست. در نظام فنی و اجرایی کشور، ناظر به دو صورت مقیم و عالی تعریف می شود. ناظر مقیم کسی است که از طرف دستگاه مشاور در کارگاه و برای پروژه های مهم و استراتژیک مقیم است. ناظر عالی هم تصادفی به کارگاه سر می زند. در ساخت و ساز شهری واژه نظارتی کمی اشکال دارد، بحث باید بیشتر به صورت بازرسی باشد.» با توجه به صحبت های مدیر بخش ارجاع کار سازمان نظام مهندسی شاید به حضور مستمر مهندس ناظر در بسیاری از ساخت و سازها نیازی نباشد، اما در بسیاری از موارد گزارش شده که مهندس ناظر در کل پروژه که ممکن است یک تا چند سال طول بکشد فقط یک بار به کارگاه سر زده است. این مساله نشان می دهد بسیاری از مهندسان ناظر هیچ نظارتی بر مطابقت ساختمان با محاسبات فنی و نقشه ها ندارند. بسیاری از دست اندرکاران ساخت وساز ساختمان در تهران معتقدند نظارت خاصی روی کار مهندس ناظر انجام نمی شود و اجرای بی نقص یک ساختمان به تعهد اخلاقی و حرفه ای او بازمی گردد، معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران به استناد بند 5 ماده 15 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، نظارت بر حسن انجام خدمات مهندسی اعضا از جمله ناظران را بر عهده سازمان نظام مهندسی می داند. در پاسخ کتبی این معاونت به پرسش های جاجم جم ذکر شده که طبق بند 2-6-2 مبحث دوم مقررات ملی ساختمان با اعلام کتبی وزارت راه و شهرسازی، سازمان نظام مهندسی و ناظران، مبنی بر وقوع تخلف، شهرداری از ا دام اکار تا رفع تخلف جلوگیری می کند. بنابراین شهرداری تهران با توجه به احساس مسئولیت و در راستای ارتقای کیفیت ساخت وساز، هرگاه تخلف ناظر را احراز کند، مراتب را به شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی جهت بررسی ارسال می کند. اما انشاری نظر متفاوتی دارد: «در چند مرحله، کار مهندس ناظر کنترل می شود. سازمان نظام مهندسی وظیفه دارد که بر انجام خدمات مهندس ناظر خود نظارت کند. در مرحله تخریب، گودبرداری، سازه و... از طرف سازمان، بازرسانی سر ساختمان حاضر می شوند تا هم روی کار ناظر، هم تخریب، گودبرداری و... نظارت داشته باشند.» او مشکل اصلی را مهندس مجری و سازنده ای می داند که هیچ تخصصی در ساخت وساز ندارد. به اعتقاد او شهرداری موظف است جلوی ساخت ساختمان هایی را که بدون مهندس مجری و اصطلاحا توسط «اوستاکار» ساخته می شوند، بگیرد.
شهرداری بیرون از گود
از سوی دیگر شهرداری ها، بخصوص شهرداری تهران به طور کامل خود را از مساله نظارت بر ساخت وسازها کنار کشیده اند. مثلا حدود ۱۱ سال پیش شورای شهر تهران با توجه به وضع نامطلوب شرایط ساخت وساز بحث «کنترل مضاعف بر ساخت و ساز» را از سوی معاونت شهرسازی شهرداری پیشنهاد داد و مصوباتی هم تصویب شد، اما از سال ۱۳۸۶ شهرداری این نظارت را نادیده گرفت.
معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران در پاسخ کتبی خود به جام جم درباره دلیل بی توجهی به این طرح نوشت: «قانون در این ارتباط وجود ندارد، لیکن شهرداری در سالیان گذشته و به م نظور ارتقای کیفیت ساخت وساز، واحد کنترل مضاعف را تشکیل و ا قدام های کنترلی خود را انجام می داد، ولی پس از ورود سازمان نظام مهندسی به بحث کنترل ساخت وسازها و باتوجهب ه وظایف قانونی آن سازمان، بحث کنترل مضاعف به آن سا زمان واگذار گردید.
شهرداری دلیل بی توجهی به این طرح را تداخل کار نظام مهندسی و معاونت شهرسازی اعلام کرد که باعث شده بود سازمان نظام مهندسی این دخالت را مخل استقلال مهندسان محاسب و طراحان ساختمان بداند.
شهرداری تهران با استناد بر این که در قانون نیامده که نظارت بر ساخت وساز به عهده شهرداری است، خود را از اتهامات دور می کند و توپ را در زمین سازمان نظام مهندسی می اندازد. انشاری، مدیر ارجاع کار سازمان نظام مهندسی تهران معتقد است شهرداری، قانون را خوب می داند و وظیفه دارد در انتخاب مجری، کار را به متخصصان بسپارد و در این زمینه کوتاهی می کند. به باور کارکنان این صنف از جمله مهندسان عمران بهتر است شهرداری نیز وارد عمل شود، زیرا شهرداری نمی تواند در اجرای بی کیفیت ساخت وسازهای شهر بی مسئولیت باشد. بنابراین باید توازن بین دو چرخه کنترل کننده ـ سازمان نظام مهندسی و شهرداری ـ ایجاد شود.
خانه من امن است؟
شاید برای بسیاری از شهروندان پرسش پیش آمده باشد که چگونه می توانند از مقاومت خانه ای که می خرند در برابر زلزله آگاه شوند؟ گویا قبلا قرار بود یک شناسنامه فنی و مهندسی برای ساختمان ها هنگام صدور پروانه از طرف شهرداری تدوین شود که این پروژه نیز مانند بسیاری از طرح های ناتمام به دست انداز خورد.
شناسنامه به عنوان هویت یک ساختمان نشان می دهد که بنا توسط چه کسانی، تحت نظارت کدام مهندس و چگونه ساخته شده است، اما با توجه به نبودن شناسنامه فنی و مهندسی ساختمان ها باید نقشه های ساختمان را بازدید کرد تا دید آیا مقاومت در برابر زلزله محاسبه شده است یا خیر که آن هم نیاز به یک متخصص دارد، اما به این دلیل که بعد از اتمام کار، زیربنا به وسیله روبنا پوشانده می شود، نمی توان اجرا را کنترل کرد. بنابراین خریداران بهتر است سراغ خانه هایی بروند که مجری و مهندس ناظر و تعهد اخلاقی او را می شناسند.
به صورت تئوری و روی کاغذ همه ساختمان های جدید تهران دربرابر نیروهای وارده از طرف زلزله مقاومند، اما در اجرا به دلیل مشکلاتی که وجود دارد، فقط حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد این ساختمان ها با زلزله ای تا ۶ ریشتر تخریب نمی شوند.
در سایه تعهد و اخلاق حرفه ای
سازمان غیردولتی نظام مهندسی و شهرداری تهران به عنوان دو ارگان که مستقیم با عملیات ساخت وساز درگیر هستند، از زیر بار مسئولیت ها شانه خالی می کنند و باید بحث نظارت را ریشه ای تر از این حرف ها دنبال کرد. اگر از کودکی در مدارس و سپس در دانشکده ها آموزش داده شود که فارغ التحصیلان رشته های مختلف نسبت به کار خود متعهد باشند، بسیاری از مشکلات رفع می شود. جامعه سوگندخورده مهندسی مانند پزشکان، جان انسان ها را در اختیار دارند و کوچک ترین اهمال کاری باعث از دست رفتن جان همنوعان و چه بسا خودشان می شود. بنابراین پایبندی به اخلاق حرفه ای مهندسی و نظارت، یکی از مسائل مهمی است که باید نهادینه شود.
اگر روزی روزگاری تهران بلرزد، مساله لرزیدن خانه من و شما نیست، حتی اگر خانه شما تنها بنای سالم آن منطقه باشد، ممکن است بر اثر آتش سوزی و هزاران مشکلی که بعد از زلزله پیش می آید، افراد جان خود را از دست بدهند. حالا که کلاف سردرگم نظارت میان سازمان نظام مهندسی و شهرداری دست به دست می شود، تنها راه فرار از ماندن زیر آوارها اعتقاد به انجام کار درست و سیستم کنترل انسانی درست است.
آرشيو مطالب...